هنرکده جزیره نیم نگاه/09

ذوق و زیبایی در مینای خانه بندی
مجموعه: هنرهای دستی و ترسیمی




میناکاری هنر درخشان آتش و خاک است و با رنگ های پخته و درخشان که سابقه آن به ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد می رسد و ظهور آن بر روی فلز در طول سده ششم تا چهارم پیش از میلاد و پس از سال ۵۰۰ پیش از میلاد مشاهده می شود.

هنر میناکاری بر روی طلا و نقره (هنر مینای ملیله)، یکی از قدیمی ترین هنرهای تزئینی ایران است که از گذشته های بسیار دور برای تزئین ظروف و زیور آلات استفاده می شده و پیشینه آن به زمان هخامنشیان و شاید قبل از آن بر می گردد. چرا که خاستگاه پیدایش اولیه شیشه در ایران باستان بوده (ماده اولیه تهیه مینا سیلیس است و از طریق ایران به کشورهای دیگر راه یافته است).

از این رو شکی نیست که برجسته ترین و بزرگ ترین هنرمندان این رشته ایرانی بوده اند. مصداق این نکته مینای نارنجی رنگی است که بر روی تخت سفری نادرشاه افشار به زیبایی هر چه تمام تر به کار رفته است که نمونه آن را در هیچ جای جهان نمی توان پیدا کرد.

یا عکس فتحعلی شاه قاجار در ابعاد بسیار کوچک که از تکنیک نقاشی مینا بر روی مینا استفاده شده که در عین ظرافت در میناکاری در حمایل عکس نیز جواهرات بسیار ظریفی کار شده که تنها از دست هنرمندان ایران زمین بر می آید و بس.

در سالهای اخیر متأسفانه به دلایل مختلفی این هنر اصیل ایرانی مهجور مانده که می توان گفت یکی سختی های انجام این هنر نسبت به دیگر هنرهای فلزی است و دیگر این که چون تنها بر روی فلزات گرانبها استفاده می شود به لحاظ قیمت تمام شده، نسبت به دیگر هنرها قیمت بالاتری دارد. دیگر این که هنرمندی که در زمینه هنر مینای ملیله فعالیت می کند باید با هنرهای دستی دیگری از جمله اره کاری، قلم زنی، چکش کاری و ملیله کاری آشنایی کامل داشته و همچنین زرگری را نیز به صورت کاملاً حرفه ای انجام دهد تا بتواند در زمینه مینای ملیله، آثار ارزشمندی خلق نماید که در نتیجه کمتر کسی رغبت به یاد گیری و انجام این صنعت هنری پیدا می کند.


در سال ۱۳۰۴ پوپ محقق آمریکایی که به ایران آمده است در یک سخنرانی در جمعی از مسئولان مملکتی و علاقه مندان به هنر به تشریح درگذشته و حال پرداخت و در چند جمله راجع به میناکاری گفت: قطعات مینا کاری مرصع از اختراعات ایرانی است و نمونه بسیار عالی آن جام خسرو است. این هنر را در همان آغاز به چین بردند و در آنجا مبدأ و اساس هنر ملی شان شد. در سال ۱۳۱۷ نخستین چاپ کتاب هنر ایران زیر نظر پوپ منتشر می شود.

در جلد دوم آن راجع به مینای خانه بندی به وسیله اروین سرکولیس نگارش یافته، وی در این متن با توجه به نمونه های موجود مینا کاری در موزه ها به موضوع ریشه یابی نخستین میناهای دنیا و این که از بیزانس و یا ایران ساسانی سرچشمه گرفته، می پردازد. در قسمتی از این کتاب آمده است اگر نمی توان در مورد ریشه زمانی مینای حجره ای حدس زده شود اما در این که این هنر مخصوص ایرانی در ایران خلق شده است به سختی می توان تردید کرد.

نقره کاری با مفتول که شکل ابتدایی ملیله کاری بود در میان اشکانیان رواج داشته است. میناکاری هنر درخشان آتش و خاک است و با رنگ های پخته و درخشان که سابقه آن به ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد می رسد و ظهور آن بر روی فلز در طول سده ششم تا چهارم پیش از میلاد و پس از سال ۵۰۰ پیش از میلاد مشاهده می شود. هنر میناکاری در ایران بیش از نقاط دیگر تجلی داشته است و یکی از نمونه های قدیمی آن را از عهد صفویه شارون جهانگرد فرانسوی متذکر شده است که قطعه مینایی از کارهای اصفهان بوده مشتمل بر طرحی از پرندگان و حیوانات بر زمینه گل و بته به رنگ آبی کم رنگ و سبز و زرد و قرمز.

جدای از اظهارات پوپ، منابع متعددی به گستردگی صنعت فلز کاری در دوران هخامنشیان اشاره دارند و در موزه های داخلی و خارجی نیز نمونه های زیادی از محصولات فلزی دوره هخامنشیان موجود است، به طور کلی عصر هخامنشیان سبک معین و معلومی دارد.

در جام های نقره ای که یکی در موزه بریتانیا و دیگری در موزه آرمیتاژ لنینگراد نگهداری می شود پایه اولی از مجسمه مرغ خیالی که دارای شاخ و منقار است تشکیل شده و دیگر مجسمه بزکوهی است که بال و ریش دارد. از این رو شواهد نشان می دهد که هنر مینا کاری در این زمان مرسوم بوده است.


در زمان اشکانیان تزئین بر روی فلز، عملی معمول و مرسوم بوده و رسم معمول هنری این زمان پایه های هنر عظیم و درخشان ساسانی را برافراشته است، از آنچه که در مقبره شوش پیدا شده و از آثار مکشوفه همدان می توان دریافت که فلزکاری در زمان اشکانیان از ارزش زیادی برخوردار بوده است. در این زمان ترصیع و مینا کاری هم رواج داشته است.

به عنوان مثال می توان از دیوارهای شوش که با آجرهای مینا کاری شده پوشیده شده اند، نام برد، در آنها تصویر گاو و شاه و نیز حیوانات دیده می شود، دو دستبند طلا که با مینای آبی و به روش ملیله دوزی کار شده است، هم اکنون در موزه آرمیتاژ لنینگراد نگهداری می شوند چون به جواهرات ایرانیان شبیه اند، نشان می دهد که متعلق به این سرزمین بوده است و در عهد اشکانیان ساخته شده اند.

در آن زمان نشاندن جواهر روی فلز در ایران بخوبی انجام می شده است. نمونه آن یک جفت گوشواره است که در موزه لوور نگهداری می شود. جواهر در ایران برای حداقل ۸ قرن ادامه داشته است شاهد دیگر، گیره ای است که روی آن لعل کار شده و هم اکنون در موزه ولف شیم آلمان حفظ می شود؛ روی این گیره که مربوط به دوره اشکانیان است و کیفیت بالایی دارد با زبان پهلوی نام اردشیر را نوشته اند.

بررسی ادوار گذشته ایران از نظر هنر میناکاری نشان می دهد که این هنر در عهد ساسانیان از تمام دوره ها متنوع تر و کامل تر بوده است.امروزه نیز افراد فعال و دلسوخته ای در استانهای خراسان، اصفهان، تهران و خوزستان به این حرفه مشغولند که می توان با حمایت از آنان، به اعتلای این هنر کم نظیر ایران دست یافت.

منبع:aftabir.com